VİDA ÇEŞİTLERİ
Bir dik üçgenin uzun dik kenarı bir silindir çevresine tabanı boyunca sarıldığı zaman üçgenin
hipotenüsü silindir üzerinde bir helis (eğri) çizgi oluşturur. Bu helis çizgi boyunca silindir üzerine üçgen, kare, trapez v.b şekillerde eşit aralıklarla kanal açılırsa meydana gelecek profile vida denir. Vidalar bilhassa bağlantı elemanlarının dişli kısımlarını oluşturan bölümler olarak her alanda günlük hayata girmiş makine elemanlarıdır. Vidalar gördükleri işlevin önemi bakımından çeşitli profillerde yapılmaktadır. Profillerine yani diş biçimlerine göre vidalar;
a) Üçgen Vidalar
b) Trapez Vidalar
c) Kare Vidalar
d) Testere Vidalar
e) Yuvarlak Vidalar
a) Üçgen Vidalar
Üçgen vida, adından da anlaşılacağı gibi diş profili üçgen şeklinde olan vida demektir. Üçgen vidaların dişlerini meydana getiren üçgen açıların büyük, helis açıları küçüktür. Helis açılarının küçüklüğüne bağlı olarak vidaların helis adımları ve diş yükseklikleri küçük olur. Üçgen vidaların bu özelliklerde yapılması daima sıkılı konumda bulunması zorunluluğundandır. Yani bir vida ile yapılan bir bağlantının kendiliğinden çözülmeden sıkılı kalması gerekliliği ( Bu duruma Oto blokajlık denir ) küçük adımlı üçgen vidaları çıkarmıştır. Üçgen vidalar metrik ve whitworth olmak üzere iki çeşittir. Bu iki tipi birbirinden ayıran en önemli özellik vidaların açılarıdır. Metrik vidanın üçgen açısı 60° whitworth vidaların üçgen açısı 55°’ dir. O halde metrik vidanın dişleri bir eşkenar üçgen withworth vidanın dişleri ise bir ikizkenar üçgendir.
Vidanın adımı vidanın en önemli elemanıdır. Bir vida adamı ile ifade edilir. Bir adım bir diş diş dolusu, bir diş boşluğundan oluşur. Adım metrik vidalarda milimetre olarak, whitworth vidalarda ise bir parmak uzunluğunun diş sayısına bölünmesi ile ifade edilir. Her iki tip vida dilişlerinin bütün elemanları adıma göre hesaplanır. Metrik vidalarda dişin uç kısmı düz kesilmiş, taban kısmı yuvarlatılmıştır. Whitworth vidalarda ise hem dişin ucu hem de dişin tabanı yuvarlatılmıştır. Vidalarda diş diplerinin yuvarlatılmış olması vidanın imalatınıkolaylaştırmak ve dayanımını arttırmak için yapılmıştır. Bu tanımlamalardan anlaşılacağı gibi vidanın diş yüksekliği, diş üstü ile diş dibi arasındaki mesafedir.
Helis açısı vidanın adımını meydana getiren açıdır. Yukarda bahsedildiği gibi üçgen normal vidaların helis açıları küçüktür. Helis açısının küçük olması vidanın oto blokajlığını arttırır. Bu yüzden üçgen vidalar yani bağlantı vidaları iyice sıkıldıktan sonra gelecek darbelerin etkisi ile kendiliğinden kolay kolay çözülmez. Vidaların bu özelliliğini daha da arttırmak için gerek metrik vidalar olsun gerekse whitworth vidaları olsun ince diş ve normal diş olarak iki şekilde yapılmaktadır. Vidalar metrik ise metrik ince diş, whitworth ise whitworth ince diş denir. Helis açısı büyük olan vidalarda da vardır. Fakat bunlar bağlantı vidaları değil hareket vidalarıdır.
b) Trapez Vidalar
Trapez vidaların diş biçimi şekilde görüldüğü gibi kesik üçgen şeklindedir. Bu yüzden vida ve somun dişleri birbirine boşluksuz olarak kavrar. Bu özelliğinden dolayı trapez vidalar genellikle hareket vidası olarak kullanılır.
Trapez vidalarda dişlerin kesik üçgen biçiminde olması hem boşluksuz bir hareket iletimi hem de gerektiğinde kolay çözülebilen sıkma kuvveti sağlar. Bu yüzden sık sık bağlanıp çözülmesi gereken yerlerde trapez vidalar tercih edilir. ( Örneğin talaşlı üretiminde kullanılan mengene vidaları ) Trapez vidaların uç açıları 30 olarak metrik-iso trapez vida adı altında TS61/ 23 ve DIN 103 ile normlaştırılmıştır. Bu norma göre yapılan normal trapez vidaların ölçüleri Tablo 1′ de verilmiştir. Trapez vidalar “Tr 24*5 “ şeklinde gösterilir. Bu ifadede Tr vidanın trapez olduğunu, 24 sayısı vidanın dış çapını, 5 sayısı ise vidanın adımının 5 olduğunu gösterir.
Yukarıdaki açıklamalar özetlenirse trapez vidaların helis açıları büyüktür ve uç açıları küçüktür. Bu yüzden dişler arasında meydana gelen sürtünme kuvveti de küçük olur. Bu sebeplerden dolayı trapez vidalar hareket vidası olarak kullanılır. Bağlantı vidası olarak kullanılmazlar.
c.) Kare Vidalar
Kare vida şekilde görüldüğü gibi eksenine paralel olarak alınan kesitinde diş profili kare biçiminde olan vida demektir Kare vidalar üçgen vidalar gibi bağlantı vidaları olmayıp sadece hareket vidası olarak kullanılır çünkü kare dişlerinin yanal yüzeyleri vida eksenine dik konumda olduğundan yeterli derecede sıkma kuvveti sağlayamazlar ayrıca kare vidalarda dişlerin yüzeyleri dağa kısadır bu yüzden diş yüzeyleri arasında sürtünme az olur.
Şekilden de anlaşılacağı gibi vidanın adımı bir diş dolusu bir diş boşluğundan oluşmakta olup p ile ifade edilmektedir.Kara vidaların helis açısı vidaların oto blokajlığı için önemlidir.Helis açısı büyük olursa vida sıkılı konumda kalamaz.Kendiliğinden veya küçük bir darbe tesiriyle çözülür.Helis açısı küçük olursa vida sıkılı durumda kalabilir.Fakat yine de darbe veya sarsıntı tesiriyle kolay çözülebilir.
Kare vidalar hareket vidası olarak kullanıldığından yerine göre tek ağızlı veya çok ağızlı olarak yapılır.
Vidanın adımı bir diş dolusu ve bir diş boşluğundan oluştuğu için diş kalınlığı adımın yarısı kadardır.Kara vidalarda somunun diş üstü ile vidanın diş dibi arasında 0.1-0.3 mm kadar küçük bir boşluk vardır.Bu vidanın rahat çalışmasını sağlar.Kare vidalar normlaştırılmamıştır.Bu yüzden diş üstü çaplarıyla adımları arasında bir bağlantıyoktur.Fakat yinede vidanın adımı diş üstü çapına uygun düşmelidir.
VİDALAR
vidalar: silindirik veya konik iç veya dış yüzeylere açılmış helisel oluklara vida denir.
1)ölçü sistemine göre vidalar:
a)metrik vidalar
b)whitwork vidalar
2)helis yönüne göre vidalar:
a)sağ vidalar
b)sol vidalar
3)diş profiline göre vidalar:
a)üçgen vidalar
b)trapez vidalar
c)testere vidalar
d)yuvarlak vidalar
e)kare vidalar
f)özel vidalar
4)ağız sayısına göre vidalar:
a)tek ağızlı vidalar
b)çok ağızlı vidalar
5)kullanım amacına göre vidalar:
a)bağlantı vidaları
b)hareket vidaları
c)boru vidaları
6)kullanım alanına göre vidalar:
a)sac vidaları
b)ağaç vidaları
7)diş aralığına göre vidalar:
a)normal vidalar
b)ince diş vidalar
diş üstü çapı : vida açılmış silindirin çapıdır. pratikte anma ölçüsü olarak adlandırılır.
adım : vida için belirleyici elemandır. vidalarda iki diş arasındaki uzaklık ya da vidanın bir
turda aldığı yoldur.
bölüm dairesi çapı : vidanın diş üstü çapı ile diş dibi çapı arasından geçen çapın ölçüsüdür.
normalde böyle bir çap yoktur. hesaplamalarda kullanılır.
diş dibi çapı : vidanın diş dibinden ölçülen çaptır. diş üstü çapından iki diş yüksekliğinin
çıkarılmasıyla bulunur.
diş : helisel vida kanalı açıldıktan sonra oluşan çıkıntılardır. vida dişleri çeşitli profillerde
olabilir. ancak bir vidanın bütün dişleri aynı profildedir.
diş yüksekliği : vidanın diş üstü ile diş dibi çapı arasında kalan, tek taraflı uzaklıktır.
vida eğim açısı : vida dişlerini oluşturan helis eğrisinin, bölüm dairesi açınım doğrusu ile
yaptığı açıdır.
ölçü sistemine göre vidalar:
metrik vidalar:
vida elamanı boyutlarının birimi (mm)dir. iki diş arası adım olarak ifade edilir.
whitworth vidalar:
vida elamanı boyutlarının birimi (inç) tir.adım değeri yerine bu vidalarda 1" (25,4
mm) uzunluktaki diş sayısı esas alınır.
diş profiline göre vidalar:
üçgen vidalar : bağlantı amacıyla kullanılan bu vidalar metrik yada inç sistemine göre imal edilirler. iç vida ve dış vida olarak açılırlar.
metrik üçgen vida(normal diş):
metrik üçgen vidaların ince dişli olanları da imal edilir. bunlar sarsıntılı ve titreşimli
ortamlarda kullanmaya elverişlidir. normal diş vidalarına göre kendiliğinden sökülmeleri
zordur. küçük döndürme momentleri ile büyük sıkma kuvvetleri elde edilir. küçük adımlı
oldukları için sızdırmazlık amacıyla kullanılırlar. kopma dirençleri yüksektir.
whitworth üçgen vida : ölçüler inç sistemine göre verilmiştir . whitworth üçgen vidaların ince dişli olanı da vardır.
metrik vida ile whitworth vida arasındaki farklar:
metrik whitworth
1. tepe açısı 60 ° (diş profil açısı) 55°
2. boyutlar mm inç
3. sembol m w
4. adım p(tablo’dan) p(25,4mm/z (diş sayısı))
amerikan (unified screw thread (ust)) vidaları : bu vidalar amerikan standartlarına
dayanır. kaba olanları unc (coarse thread series), ince olanları unf(fine thread series), çok
ince olanları unef (extra fine thread series) olarak gösterilir.
ölçüleri inç sistemine göre verilir. tepe açıları 60° dir. normal whitworth vidalar gibi
gösterilir. 1 den 12 ye kadar numaralandırılmıştır.
trapez vidalar: tepe açısı 30° olan kesik üçgen şeklindeki bu tip vidalar ince kaba şekilde
üretilirler. bu vidanın sembolü “tr” şeklindedir. hareket iletmek amacıyla tezgah tablosunda vidalı preste ve mengene mili gibi yerlerde kullanılır.
testere dişli vidalar: bu vidaların diş profilleri testere dişine benzer genellikle tek yönlü
kuvvet ve hareket iletiminde kullanılırlar . tepe açısı 30° olup tek yönlü olarak yapılmıştır.
diş dipleri yuvarlatılmıştır. diş üstü çapına doğruda 3° lik açı verilmiş ve böylece tepe açısı
33° ye yükseltilmiştir. dayanımları yüksektir. diş profilinin özelliğinden ötürü vidalı
preslerde yaygın kullanılır. “te” sembolüyle gösterilir.
yuvarlak vidalar: hareket vidasıdır. tepe açısı 30° dir. diş dibi ve diş üstü
yuvarlatılmıştır. diş profilleri yuvarlak olduğu için sürtünme azdır. su vanaları, hortum
bağlantı rekorları, plastik ve camların kapak vidaları gibi yerlerde kullanılır. “yv” ile
gösterilir. adımları (p) 1" teki diş sayısı olarak verilir.
kare vidalar: hareket vidalarıdır. diğer vidalara göre yapımı çok kolaydır. inç ve mm
ölçülerde yapılır. ihtiyaca cevap verecek şekilde istenilen adımda kare vidası açılabilir.
standardı yoktur. sembolü “kr” dir. adımı mm için tablodan seçilirken inçli ölçülerde 1"
diş sayısı olarak verilir.
özel profilli vidalar: belirtilen standart diş profillerinin
dışında kalan ve tablo değerleri dışında yapılan vidalar bu gruba girer.
adım aralığına göre vidalar:
normal diş vidalar : metrik yada whitworth standart üçgen vidalardır. kısa gösterimleri
m12, w 5/8 "
ince diş vidalar: diş üstü çapları normal diş vidalarıyla aynı, parmaktaki diş sayısı daha
fazla olan vidadır. kısa gösterimlerde diş üstü çapı adım yada parmaktaki diş sayısı ile ifade
edilir. örneğin m12 x 1,5 w15,88 x 1/18 " gibi . ince dişli vidalar yüksek dayanım,
sızdırmazlık ve ayar gereken yerlerde kullanılırlar.
ağız sayısına göre vidalar:
tek ağızlı vidalar : vidaya tam alın yüzeyinden bakıldığında başlangıcı tek ağızlı olan
vidadır. genellikle bütün vidalar tek ağızlıdır. gösterimleri m 10, w 1/2 " gibi
çok ağızlı vidalar : vidaya tam alın yüzeyinden bakıldığında başlangıcı birden fazla ağza
sahip olan vidalardır. çok ağızlı yapmaktan maksat diş derinliğini arttırmadan vida adımını
büyütmektir. örneğin et kalınlığı az küçük çaplı millere çok ağızlı vida açılması tercih
sebebidir. gösterimi kr40x8 p4 şeklindedir. burada 40mm diş dibi çapı, 8 mm adımı, p4
ağız adımı 4mm, dolayısıyla ağız sayısı = 8 / 4 = 2 ağız şeklinde yorumlanmalıdır.
kullanım amacına göre vidalar:
bağlantı vidaları: genelde üçgen profilli metrik ve inç olabilir. 2 veya daha fazla parçayı birbirine bağlamak amacıyla kullanılırlar.
hareket vidaları : hareket ve kuvvet iletmek amacıyla kullanılan kare, trapez,
testere ve yuvarlak profilli vidalardır. çoğunlukla mengenelerde, preslerde,
tornalarda, frezelerde ve takım tezgahlarının tabla hareketlerinde kullanılırlar.
helis yönüne göre vidalar:
sağ helis vidalar: saat ibresi yönünde dönerek ilerleyen vidadır. aksi
söylenmedikçe tüm vidalar sağ helisli vidadır.
sol helis vidalar: saat ibresinin tersi yönünde dönerek ilerleyen vidalardır.
kullanım alanına göre vidalar:
ağaç vidaları: ahşap bağlantılarında kullanırlar. profilleri üçgen olup diş boşlukları
diş dolusuna göre daha fazladır. diş açılan yüzey genellikle koniktir. piyasada ağaç
vidası olarak anılırlar.
sac vidaları: sac bağlantılarında kullanılan vidalardandır. ağaç vidalarına benzerler.
uç kısımları koniktir. delik delindikten sonra vida dişini kendileri açarlar. piyasada
sac vidası olarak anılırlar.
boru vidaları: sabit ve rakorlu boru bağlantılarında üçgen profilli olarak kullanılan
vidalardır. diğer vidalarda olduğu gibi diş üstü çapıyla değil boru iç çapıyla anılırlar.
metrik ve inç ölçülerinde yapılırlar.
vida dişlerinin açılması:
vida dişleri ya talaş kaldırılarak veya talaş kaldırılmadan açılırlar. üçgen profilli vida
dişlerinin talaş kaldırılarak açılmasında kılavuz ve pafta adı verilen takımlar kullanılır.
kılavuzlar: deliğin içine diş açmak için kullanılırlar. standart olan her vida için kılavuz
takımı gerekir. piyasada normal diş kılavuz takımları 3’lü, ince diş kılavuz takımları 2’li,
makine kılavuzları tekli seriler halindedir.
paftalar: dış yüzeylere diş açmak için kullanılırlar. standart olan her dış vida için bir pafta gereklidir. piyasada paftalar lokmalı, yarıklı ve kapalı tipte bulunurlar.
yarıklı pafta,lokmalı pafta,kapalı pafta
çeşitli vida açma yöntemeleri:
torna tezgahında kalemle vida açma,freze tezgahında vida açma,
ovalama yöntemiyle vida açma